Çështja e heqjes së qymyrit mbetet një temë e diskutueshme globalisht, siç u nënvizua edhe një herë gjatë COP28. Tani, tema është vendosur të jetë një pjesë thelbësore e agjendës në Takimin Ministror të Komunitetit të Energjisë më 14 dhjetor. Përderisa ka pasur një vullnet të mirë për një kohë të gjatë drejt adresimit të kësaj çështjeje, veprimi aktual ka munguar. Megjithatë, këtë herë, rrethanat sugjerojnë që një rezultat tjetër është i mundur.
Arsyeja pas këtij ndryshimi është aplikimi i Mekanizmit të Rregullimit të Kufirit të Karbonit (CBAM) i BE-së për energjinë elektrike në Ballkanin Perëndimor, i projektuar kryesisht për të nxitur reduktimin e emetimeve të CO2. Në mënyrë të papritur, kjo mund të rezultojë që vendet e rajonit të ndërpresin eksportet e energjisë elektrike në BE, një situatë që mund të përshpejtojë një krizë brenda sektorit.
Përafërsisht dy të tretat e energjisë elektrike në Ballkanin Perëndimor prodhohet nga linjiti, shpesh në termocentrale mbi 40 vjet në funksion, duke e bërë rikonstruksionin ekonomikisht të paqëndrueshëm ose teknikisht sfidues. Intensiteti i karbonit në sektorin e energjisë elektrike në këtë rajon është tre herë më i lartë se ai i BE-së. Duke filluar nga viti i ardhshëm, një numër i konsiderueshëm i termocentraleve me linjit afërsisht dy të tretat e kapacitetit total do të shkelin përputhjen me Direktivën e BE-së për Impiantet e Mëdha me Djegie, siç përcaktohet nga Traktati i Komunitetit Evropian të Energjisë. Mbyllja e afërt e këtyre impianteve shtron një pyetje vendimtare: Çfarë do t’i zëvendësojë ato?
Zgjerimi i Sistemit të Tregtimit të Emetimeve të BE-së (ETS) në Ballkanin Perëndimor mund të paraqesë stimujt dhe financimin e nevojshëm për investime të reja, duke lehtësuar mbylljen e impianteve të linjitit. ETS e BE-së, së bashku me Fondin e Modernizimit dhe Nenin 10c, është krijuar posaçërisht për të trajtuar çështjet e lidhura me qymyrin.
Veçanërisht, Fondi i Modernizimit, i mbështetur nga 2% e ndihmave totale të BE-së (me vlerë 48 miliardë euro me çmim CO2 prej 75 euro), ka një komponent të rëndësishëm të solidaritetit të BE-së. Në trajtimin e Ballkanit Perëndimor, kushtëzimet për dhënien e alokimeve falas do të kërkonin një heqje graduale të qymyrit. Rrjedhimisht, Fondi i Modernizimit mund të shndërrohet në një “Fond për Heqjen Fazore të Qymyrit të Ballkanit Perëndimor”.
Këto dispozita u lejojnë shteteve anëtare të Evropës Qendrore dhe Lindore të japin përkohësisht lejime pa emetime për sektorin e energjisë për të ndihmuar në modernizimin e tij. Të dy mekanizmat mbeten të vlefshëm të paktën deri në vitin 2030. Me vendim ministror, ETS e BE-së do të bëhet pjesë e acquis të Komunitetit të Energjisë deri në vitin 2026. Në kushte të forta, vendet e Ballkanit Perëndimor do të kenë të drejtë të japin alokime të përkohshme falas, për shembull, për tetë vjet.
Pika kryesore është se termocentralet mund t’i mbajnë këto lejime të BE-së pavarësisht nga statusi i mbylljes së tyre. Nëse ata pushojnë së funksionuari, ata mund të përdorin vlerën e këtyre lejimeve për projekte të reja investimi. Në të kundërt, nëse zgjedhin të qëndrojnë funksionalë, do të përballen me një situatë pa ndarje falas pas skadimit të periudhës së përkohshme.
Për të zbutur ndikimin e një çmimi të CO2 prej 80 € ose më të lartë, mund të merret në konsideratë një futje graduale e detyrimit të ETS, e ngjashme me hyrjen në fazën fillestare për emetimet detare. Financimi i vazhdueshëm nga burimet ekzistuese si Plani i Rritjes së BE-së për Ballkanin Perëndimor, Korniza e Investimeve e Ballkanit Perëndimor të BE-së dhe bankat kombëtare dhe ndërkombëtare të zhvillimit do të jenë të nevojshme.
Elementët e rinj thelbësorë janë largimi i pritshëm i qymyrit dhe financimi shtesë i dedikuar nga alokimet falas të përdorura si kolateral për të përshpejtuar projektet e reja të investimeve. Projeksionet tregojnë se vlera e alokimit pa pagesë mund të arrijë në rreth 20 miliardë euro gjatë tetë viteve, duke filluar në vitin 2026 dhe duke kulmuar në largimin e saj deri në vitin 2034. Rreth gjysma e kësaj shume do të jetë në dispozicion për të mbështetur investimet. Kapaciteti total i ri gjenerues i kërkuar në rajon do të jetë afërsisht 5 GWe, ekuivalente me rreth një të pestën e kapacitetit total të Belgjikës ose më pak se 1% të kapacitetit total gjenerues të BE-së.
Për më tepër, mbi një e treta e furnizimit me energji elektrike të Ballkanit Perëndimor vjen nga burimet ekzistuese hidro, që përfaqësojnë një burim me karbon të ulët dhe plotësisht të dispeçueshëm. Duke integruar një kapacitet tjetër 20% diellor, pjesa e mbetur mund të plotësohet nga gjeotermale, era, biomasa dhe, veçanërisht, përfitimet e efikasitetit të teknologjive të reja, rritja e faktorëve të ngarkesës dhe rritja e efikasitetit të përdorimit përfundimtar me kalimin e kohës.
Ky propozim është disi radikal. Megjithatë, nuk ekziston asnjë plan tjetër i besueshëm. Zbatimi i këtij propozimi do të kërkojë vizion, vullnet politik dhe më e rëndësishmja, guxim politik. Rruga përpara nuk do të jetë e lehtë, si politikisht ashtu edhe teknikisht. Për më tepër, nuk ka asnjë garanci që ky koncept do të funksionojë në mënyrë efektive në praktikë. Rreziqet shoqëruese mund të jenë të rëndësishme, por përfitimet e mundshme, veçanërisht në drejtim të reduktimit të CO2 dhe stabilitetit politik, janë thelbësore.
Megjithatë, kjo nismë do të demonstronte realitetin e perspektivës së tyre europiane për qytetarët e Ballkanit Perëndimor dhe për BE-në, gatishmëria e rajonit për t’u përafruar me objektivat ambicioze të klimës së BE-së.
/ SCAN
